Bliźniacze herby (cz. I)Kiedyś podczas kolejnych poszukiwań i szperania w różnego rodzaju materiałach książkowych, natrafiłem przypadkowo na herby niektórych czeskich i morawskich rodów szlacheckich, które swoim wyobrażeniem są bardzo podobne do herbu Odrowążów i mojego rodzinnego miasta Opoczna. Wzbudziło to moje zainteresowanie badawcze i inspirowało do dociekliwych poszukiwań wspólnych cech i źródeł dość bliskiego podobieństwa. Postanowiłem więc trochę zagłębić się w temat i spróbować odnaleźć kilka „bliźniaczych” herbów Opoczna między znakami miast słowackich i czeskich. O ile pomiędzy herbami miast słowackich nie udało mi się dotychczas natrafić na ślad opoczyńskiego odpowiednika, o tyle więcej szczęścia miałem wśród miast czeskich. Najwięcej z nich odnalazłem wśród herbów miast i miasteczek Moraw Północnych, których stolicą jest Ostrawa. Moje dociekania i poszukiwania udało mi się częściowo przedstawić i utrwalić w publikacji książkowej „Wieści ze Słowacji”, wydanej w 2002 roku w Opocznie dzięki wsparciu Urzędu Miejskiego. Od tego czasu udało mi się dotrzeć do kolejnych herbów z „Odrowążem”, którymi niniejszym uzupełniam moją ówczesną relację.
Zacząć wypada jednak od samego znak rycerskiego zwanego
Odrowąż
Herb Odrowąż uważany jest za jeden z najstarszych herbów rycerskich w Polsce. Zaliczany jest do grona takich starych herbów jak np. Nowina i Korczak.
Większość znanych źródeł historycznych wskazuje na to, że pierwotna siedziba rodu Odrowążów znajdowała się w czeskim Benesovie. Tutaj, w odległym tylko 37 km na południowy wschód od Pragi, mieście założone zostało gniazdo rodzinne rodu Beneszowiców, który powiązany był z królewskim rodem Przemyślidów. Ci z czasem opuścili Czechy i przenieśli się do Kravare, które były jednym z dwóch założonych przez nich miast na Morawie, a właściwie na Śląsku, bo wspominane Kravare położone są w odległości ok. 8 km na wschód od śląskiej Opawy. Tutaj ród, który w XV w. osiągnął szczyt swojego znaczenia i wpływów (należała do niego prawie jedna piąta całych Moraw!), rozgałęził się na wiele bocznych odnóg, nazwanych według nowych siedzib rodowych.
Ogólnie uważa się, że pierwsi Odrowążowie przybyli z Czech lub Moraw do Polski już we wczesnym średniowieczu, towarzysząc być może Dąbrówce, żonie księcia Mieszka I.
Jego polskim protoplastą miał być podobno Saul de Końskie, który jak wspominają stare kroniki przybył do Polski z wielkimi skarbami. Trudno określić kiedy się tak stało, ale wiadomo, że ród taki istniał w XII w. na ziemiach polskich. Za jego założyciela w ówczesnej średniowiecznej Polsce uważa się rycerza o imieniu Prandota Stary, który przybył na ziemie polskie na początku XII w. Najbardziej znanymi przedstawicielami rodu byli Iwo Odrowąż (biskup krakowski 1218–1229) i Jan Prandota (biskup krakowski 1242–1266), ich śląski krewny św. Jacek, dominikanin, a także Jan ze Szczekocin (dowodził oddziałami chroniącymi południowych granic Polski w czasie wielkiej wojny z zakonem krzyżackim), Jan Sprowski (arcybiskup gnieźnieński) oraz Jakub z Dębna (kasztelan krakowski i kanclerz Kazimierza Jagiellończyka). Z upływem czasu założone zostały boczne linie rodu, których najbardziej znanymi przedstawicielami byli Szydłowieccy i Chlewiccy.
Znak herbowy Odrowąża występuje w XIV–wiecznych kronikach. O Odrowążach wzmiankuje Jan Długosz (1415–1480), który przybyszy z Moraw opisuje jako mężów popędliwych i wymownych, skłonnych do mowy popędliwej.
Żyjący trochę później Bartosz Paprocki w „Herbach rycerstwa polskiego” z 1584 r. przy opisie herbu Odrowąż, podał następującą legendę związaną z jego powstaniem i znaczeniem: – Mąż jeden sławny w Morawiew w cudzej ziemi z poganinem o sztukę strzelał z łuku potem z nią i za pasy chodził i dziwnych sztuk rycerskich ze sobą próbowali. On poganin widząc, że nań szczęścia i mocy nie miał, przed monarchą krainy onej, znając łaskę pańską dla tego, że mu się z każdym nieprzyjacielem fortunnie w potrzebach zdarzało chcąc i nad onym górę otrzymać o szczudłki z nim przed cesarzem czynić chciał. On z gniewu mając to sobie za zelżywość uchwycił za gębę, którą mu z wąsem i nosem oderwawszy na strzałę wetknął i ukazał panu, który wzgardziwszy onym poganinem zeszpeconym dał mu za wieczny upominek onej jego zwierzchności nad nim strzałę przez wąs przewleczoną i nazwał go Odrzywąs (…) Odrowąż po ten wiek.
Inny znany heraldyk polski, Kasper Niesiecki (1682–1744), w wydanym w latach 1728–1743 w czterech tomach dziele „Korona Polska” („Herbarz Polski”) opisał herb Odrowąż następująco:
Ma być w polu czerwonym strzała biała, z końcami na obie strony zakrzywionymi. W klejnocie ogon pawi, a w nim tenże herb, przecież na bok obrócony. ( Herbarz, VII, s. 23.)
Jeżeli chodzi o historię herbu, podobnie jak B. Paprocki przytacza, że:
Mąż jeden sławny w Morawie, w cudzej ziemi z pogany o sztukę strzelał z łuku potem z nimi za pasy chodził i dziwnych sztuk rycerskich z sobą próbowali. On poganin widząc, że nań szczęścia z mocy nic miał, przed monarchą krainy onej znając łaskę pańską; dla tego że mu się z każdym nieprzyjacielem fortunnie w potrzebach zdarzało, chcąc i nad onym górę otrzymać, o szczudłki z nim przed cesarzem czynić chciał. On z gniewu mając to sobie za zelżywość uchwycił go za gębę, którą mu z wąsem i nosem oderwawszy, na strzałę wetknął i ukazał panu, który wzgardziwszy onym oszpeconym poganinem, dał temu za wieczny upominek onej jego zwierzchności nad nim strzałę przez wąs przewleczoną i nazwał go Odrzywąs, aż per corruptionem sermonis [przez skażenie mowy wymawiają] Odrowąż po ten wiek. (Herbarz, VII, s. 24).
Po tym wstępie warto zajrzeć do Czech i na Morawy gdzie Odrowąż występuje w znakach rodowych tamtejszej szlachty.
Herb szlachecki
panów z Kravar
Znany polski i czeski heraldyk, Bartosz, czyli Bartłomiej Paprocki (1543–1614), przebywający i działający w Czechach i na Morawach na przełomie XVI i XVII w., uważał herb rodowy szlachty z Kravar za znak znany jako „odrivous”, czyli oderwany, oddarty wąs.
Nazwa powyższa, jak można się łatwo domyśleć, ma wiele wspólnego z polskim Odrowążem. O jego pochodzeniu głosi zachowana do naszych czasów stara opowieść. Według niej żył podobno kiedyś na Morawie, czyli polskich Morawach, bo stąd ród ten miał się wywodzić, znakomity siłacz drobnej postawy o imieniu Saul. Kiedyś wziął udział w turnieju zapaśniczym, gdzie przyszło mu zmierzyć swoje siły z silnym i olbrzymiego wzrostu przeciwnikiem. Olbrzym widząc niewielkiego wzrostem Saula nie mógł powstrzymać się od śmiechu i drwił z przeciwnika, będąc pewnym zwycięstwa. Jednak w czasie pojedynku, Saulowi udało się chwycić olbrzyma za długie wąsy, którymi się chlubił i mocnym targnięciem mu je oderwać. Na znak zwycięstwa nadział je podobno na strzałę i podał oglądającemu pojedynek królowi. Tyle dowiemy się z pięknego podania.
W rzeczywistości jednak znak rodowy w herbie nie przedstawia oderwanych wąsów, lecz strzałę z nawiniętym na nią kawałkiem tkaniny lub materiału. Strzały takie namoczone wcześniej w lepkiej i łatwopalnej smole używano do zapalania drewnianego poszycia dachów lub słomianych strzech. Służyły do wzniecania pożarów w grodach i miastach. Strzałę panów z Kravar odnaleźć można w herbach miast morawskich takich: jak Novy Jicin, Stramberk, Kravare u Opavy. Zwykle pole tarczy herbowej jest koloru czerwonego, strzała jest srebrna.
Herb szlachecki panów
Sedlnickych z Cholic
Znak zwany „odrivous” posiadała w swoim herbie nie tylko szlachta z Kravar, ale również inny ród szlachecki żyjący na Morawach i Śląsku – Sedlnicky (Sedlnicti) z Choltic. Chociaż nie można udowodnić, czy potwierdzić z całą pewnością pochodzenia lub wywodzenia się rodowodu od dość rozgałęzionego rodu Beneszowiców, których znak ten łączył, jednak Sedlnicti przeżyli pozostałe rody tego samego herbu. W 15461 został im potwierdzony morawski stan szlachecki i w 1695 r. uzyskali nawet tytuł hrabiowski Rzeszy – Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Od panów z Kravar różnili się klejnotem: szlachta z Kravar posiadała hełm rycerski ozdobiony orlimi piórami, Sedlnicti natomiast ogon pawia przeszyty strzałą. Pole tarczy herbowej było czerwone, strzała – srebrna.
Herb szlachecki
panów z Dube
Stary ród panów z Dube, tak jak cała szlachta Benesevic chlubił się pięknym znakiem owiniętej strzały, która została szczegółowo opisana przy herbie szlachty z Kravar.
Herb rodowy szlachty z Dube
(inna wersja)
Na podstawie fresku wykonanego na ścianie w zamku Pisek lub w niemieckim zamku Laufu przypuszczać można, że pole tarczy było srebrne a strzała czerwona. Z innych zachowanych źródeł dotyczących tego rodu wynika, że kolory herbowe były malowane odwrotnie (na czerwonym tle tarczy herbowej srebrna strzała).
Niektóre przedstawiają nawet skośne umieszczenie strzały na tarczy. Imienia Rohac, określającego gatunek chrząszcza – jelonka używać zaczął dopiero ojciec późniejszego sławnego przywódcy husyckiego i hetmana Jana Rohaca.
On również używał w pieczęci rodowej tarczy ze skośną strzałą. Klejnotem, znanym z innych dokumentów, różni się szlachta z Dube od innych rodów szlacheckich posiadających w swoim herbie podobną strzałę, chociaż i tu występują pewne różnice.
Poza herbami szlacheckimi znak Odrowąż odnaleźć można w herbach miast morawskich. Występuje przede wszystkim w herbach miast: Bilovec, Cechy pod Kosirem, Fulnek, Humpolec, Hustopee nad Becvou, Kravare, Kvasice, Moravsky Krumlov, Novy Jicin, Plumlov, Stramberk i Tlumacov.
Bilovec
(powiat Novy Jicin)
Miasto Bilovec założone zostało około 1323 roku przez Voka z Kravar. Pierwotnie nazywało się Wockenstadt, czyli miasto Voka. Bilovec był w posiadaniu szlachty z Kravar do połowy XV wieku. Na najstarszej zachowanej pieczęci miejskiej, pochodzącej z dokumentu oznaczonego datą 15 czerwca 1440 roku, na wczesnogotyckiej średniowiecznej tarczy wyobrażona została owinięta strzała, znana z herbu panów z Kravar.
Znak zwierzchnictwa wymienionego rodu nad miastem i przynalezność do ich posiadłości miasto podkreślało nie tylko jego przejęciem do pieczęci, ale również zaczęło go później używać jako elementu herbu miejskiego. Przyjęty w ten sposób, bez zmian, w całości herb rodowy panów z Kravar stał się herbem Bilovca – owinięta srebrna strzała na czerwonym polu tarczy herbowej. Z dostępnej literatury dowiedzieć się można, że w czasach późniejszych do herbu miasta trafiły także elementy przejęte ze znaków rodowych i herbów innych jego właścicieli. I tak na przykład w pierwszej połowie XVI wieku pojawił się jako herb Bilovca, herb szlachty z Fulstejna. Jednak na znanych i zachowanych starych pieczęciach wspominane zmiany i uzupełnienia herbu nie stwierdzono. Ostatecznie miasto Bilovec poprzestało na używaniu herbu z godłem rodowym panów z Kravar.
Bilovec ma ok. 7,5 tysiąca mieszkańców.
(cdn.)
|