tygodnik opoczyński
Baza firm
 
Warto wiedzieć

Polacy na Słowacji w XIX wieku

Alois Vojte¶ch S¶embera (1807–1882), znany czeski lingwista, pisarz i krytyk literacki, wydał w 1876 roku w Pradze pracę „Mnoho–li jest C¶echu¶, Moravanu¶ a Slova¶ku¶ a kde oby¶vaji¶”. Wspominana praca zawiera dane o ludności Słowacji, pochodzące z konskrypcji wykonanej w 1869 roku i danych uzyskanych w Kancelarii Królewskiej w Budapeszcie. Autor podał w niej, że na terenie ówczesnej Słowacji, żyło ogółem 83 053 Polaków. Liczbę Słowaków żyjących w województwach słowackich określił na 1 866 361 osób. Z danych wynika, że Polacy stanowili 4,45% ogółu ludności mieszkającej na Słowacji.
Dzięki badaniom i pracy A. S¶embery wiadomo, że Polacy na początku II połowy XIX zamieszkiwali:
Województwo trenczyńskie posiadające ogólnie 262.281 ludności i tworzone przez 8 powiatów sądowych z siedzibą w: Trenczynie, Banowcach nad Bebrawą, Ilawie, Puchowie, Żylinie, Bytczy, Poważskiej Bystrzycy i Czadcy. W powiatch czadczańskim, bytczańskim i żylińskim istniały osady polskie. Ogółem w województwie mieszkało 24.579 Polaków (9,37% ogółu mieszkańców).
Województwo orawskie tworzone było przez trzy powiaty sądowe z siedzibą w Dolnym Kubinie, Namestowie i Trstenie. W dwóch z nich namestowskim i trzciańskim. Ogółem w województwie mieszkało 24.196 Polaków (28,34% ogółu ludności).
Województwo liptowskie tworzone przez trzy powiaty sądowe z siedzibą w Świętym Mikulaszu, Rużemberku i Hradku w pięciu miejscowościach 7065 Polaków (8,55% ogółu).
W województwie spiskim, w siedmiu powiatach zamieszkiwało 101.421 Słowaków i 81.749 obywateli innych narodowości: Niemców, Rusinów i Polaków stanoiących 14,86% ogółu mieszkańców.
We wspominanej pracy, A. S¶embera napisał na str. 43–45:
B. Polacy na Słowacji
Dotychczas literaci czescy i niemieccy, którym chodziło o określenie obszaru Słowacji, gdzie mówi się po słowacku, uważali za granicę języka słowackiego i polskiego granicę polityczną śląsko– i galicyjsko–węgierską. S¶afa¶rik twierdzi, że linia dialektu słowackiego i polskiego biegnie na północ od Piwnicznej (w Galicji) przez Poprad granicami ziemi aż do wzniesienia Sulov na pograniczu morawsko–węgierskim między wioskami Beskyd (na Morawach) i Podvysoka¶ (na Słowacji). Czoernig w swojej „Ethnografii austriackiej” uważa również za granicę obydwóch języków grań Beskidów śląsko– i galicyjsko–węgierskich, wskazując, że rzeki Białka i Dunajec licząc od Krywania, dzielą język czeski od polskiego aż do miejsca, gdzie Dunajec wpada do Galicji. Według obydwóch opisów określona jest granica języka czechosłowackiego i polskiego w S¶afa¶rikowej etnografii słowiańskiej i na Czoerniga mapie etnograficznej cesarstwa austriackiego.
Jednak wszystkie granice językowe określone są wg rzeczywistości. Już w dialektologii czechosłowackiej (V. A. S¶embera Za¶kladove¶ dialektologie c¶eskoslovenske¶. Wideń 1864, str. 79) określiłem, że język polski, bez względu na granice polityczne, dostał się z Cieszyńska przez Beskidy do województwa trenczyńskiego aż po rzekę Kisuca i za Kisucę, występuje tam w całym powiecie czadeckim i w części powiatu żylińskiego i bytczańskiego, od Wadowic też przechodzi przez Babią Górę na Górną Orawę aż prawie po Na¶mestovo i że prawie bez mała jedna trzecia mieszkańców województwa orawskiego mówi językiem polsko–słowackim. Odnoga tychże Orawian polsko–słowackich przesiedliła się też na Liptów i zamieszkała w kilku osadach w pobliżu granic z Orawą i w pobliżu Ruz¶omberka.
Oprócz polskich obywateli trenczyńskich i orawskich mieszkają ich rodacy w niewielkiej liczbie również na Spiszu, w północno–wschodnim zakątku tego województwa od pogórza Magury za Tatrami (szczytem Łomnickim) między rzekami Białką i Dunajcem aż do Lesnicy (Leśnicy) i do Szczawnicy w Galicji i stąd na południowy wschód wprost aż do Ludowli, Gniazdam (Hniezdne) i do Druz¶baków (Ruz¶bachy); w środku tego regionu mieszkają w kilku osadach na południe od Piwnicznej nad rzeką Poprad. Są to mieszkańcy północnego podnóża gór tatrzańskich, Krywania, Kotła i Tatr, zwani ogólnie „magurzanami”, ponieważ ich sąsiadów na Orawie i w Czadecku nazywają „góralami” na Orawie też „krajniacy”. Ten polski region Spisza naszym literatom nieznany i polską część Orawy opisał już przed 25 laty nieznany Polak (J.Z.) O osadach polskich na Węgrzech. Dodatek tygodniowy z roku 1850 i 1851, tom I., Lwów 1851, nr 41) i wskazał na stare ścisłe związki regionu Spisza z Królestwem Polski, gdy Spisz był wtedy od czasów Zygmunta r. 1412 aż do 1772 r. zastawiony u polskich królów.
Są jeszcze niewielkie kolonie polskie na Szaryszu, zwłaszcza Hradisko w powiecie bardowskim (z 73 obywatelami) i S¶andal w powiecie stropkowskim (z 85 obywatelami), lecz trudno ich ropoznać między Słowakami.
Język obywateli polskich na Spiszu, Orawie i na Treńczyńsku jest taki sam jak język powszechnie występujący w sąsiedniej ziemi krakowskiej i ziemi cieszyńskiej, zwłaszcza w Piwnicznej, Nowym Targu, Żywcu i Jabłonkowie. Jego charakterystycznymi cechami są: nosowe ę i ą zamiast u i u¶, np. ręka zmiasta ruka, dąb zamiast dub, są zamiast jsu¶; rz zamiast r: rzepa zamiast repa, brzoza zamiast breza; g zamiast h: góra zamiast hora, grad zamiast hrad; ia zamiast e¶: piana zamiast pe¶na, biała zamiast be¶la¶; o zamiast a: młody zamiast mlady¶, zomek zamiast za¶mek; szerokie ł: chłop zamiast chlap, wydała zamiast vydala; przyimek do zamiast k: do pana zamiast k pa¶novi; syczące ć, ś, ź, np. łazić zamiast le¶zti, ćma zamiast tma, w lesie zamiast v lese; samogłoski wkładane a, e, i, o, u: targać zamiast trhati, ziarno zamiast zrno, uśmiercić zamiast usmrtiti.
Ze względu na to, że szkoły w osadach magurzan, krajniaków i górali polskich są słowackie, że kazania tym obywatelom polskim w kościołach wygłaszane po słowacku i że ciągle obcują z sąsiadami Słowakami, do ich języka dostają się niektóre słowackie słowa; jednak ogólnie język polski w niniejszych regionach jest zachowany i dlatego wcześniej wymieniony nieznany polski literat zaproponował, aby północny Spisz i Orawa, o ile w nim mieszkają polscy rodacy, był włączony pod administrację kościelną sąsiadującej z nim diecezji tarnowskiej, ponieważ aż do końca ubiegłego wieku administrację duchowną na północnom Spiszu prowadzili polscy księża galicyjscy; wyraził również życzenie, aby obydwa regiony mając na względzie ochronę i rozwój macierzystego języka ich mieszkańców, co do administracji szkolnej, sądowej i urzędowej, były włączone do Galicji.
Osady, które są domem obywateli polskich, przedstawiliśmy już wcześniej. Jest ich po posumowaniu w województwie trenczyńskim 24.579, w województwie orawskim 24.196, w województwie liptowskim 7065 i w województwie spiskim 27213, ogólnie 83.053.
O zamieszkiwaniu na terenie XIX–wiecznej Słowacji znacznej liczby Polaków dowiedzieć się możemy również że wcześniejszej pracy A. V. S¶embery „Za¶klodove¶ dialektologie c¶eskoslovenske¶ s prr¶iklady vs¶ech r¶ec¶i slovansky¶ch a ru¶znor¶ec¶i c¶esky¶ch, moravsky¶ch a slovensky¶ch”, wydanej w 1864 roku w Wiedniu.

O języku polskim na Słowacji
W pracy A. V. S¶embera potwierdza występowanie języka polskiego na Słowacji. Określa również regiony w których mówi się po polsku: na północy Trenczyńska (województwa trenczyńskiego) w okolicy miejscowości C¶adca (Czaca) i na północy Orawy powyżej Namestova. Osobliwością języka polskiego w tym regionie jest występowanie: – g zamiast h: np. gluche (hluchy¶), – om zamiast ą i on zamiast ę, – rz zamiast r: np. rzepa (repa), – h zamiast ch: np. hleb (chle¶b), – o zamiast a: np. jo (ja¶), zomek (za¶mek), – z zamiast ż (z¶), np. zeto (żyto, z¶ito), – sc zamiast szcz (s¶c¶): np. scodre (szczedry, s¶c¶edry¶), – c¶ zamiast t lub c: np. cziasto (c¶iasto) (tiesto lub czesto, c¶esto), – ż (z¶) zamiast z: np. żem (z¶em, zem), – sz (s¶) zamiast s: np. szmierć (s¶mierć,smrt’), – c zamiast cz (c¶): np. cudne (czudny, c¶udny¶).
Osobliwe słowa: cuska (fartuch, zapaska), baba (żona, kobieta), kroda (kopa, stos), spolnik (sąsiad), karb (nacięcie), dymnica (izba w której dym z paleniska uchodził okienkiem w powale), swietlica (izba ogrzewana piecem).
Jako przykład brzmienia języka polskiego występującego w okolicy Czatcy i na Orawie S¶embera przedstawia następujący tekst:
Zli hlopi od rania w karcmie szedom, gorolke¶ pijom a kie przidom du domu, robiom krzik, tlucom baby i dzieći, a co pochycom, psujom, l’ecom hevok i tamok a dogadujom szie. Ciche baby szedzom w izbie na pokoju a zvadlive krzicom a hlopom dokucajom a w spol’stwie szie kamoskom zalujom. Oh! Moje mile kurcontka tak szie zlenkli tego pijaka, kie prziszel du domu a jo wierzciemi już dobrze niezginem od żalu i cierpienia.
Czech Alois Vojte¶ch S¶embera był pierwszym badaczem, który określił i opublikował wiarygodne informacje o liczbie Polaków mieszkających w przeszłości na Słowacji. Dzięki temu wybitnemu lingwiście i literatowi wiemy dziś więcej o historycznych związkach polsko–słowackich.


Waldemar Ireneusz Oszczęda   
W dziale dostępne są również artykuły:

 
Kontakt z TOP
Tomaszów Mazowiecki - baza wiedzy Biuro ogłoszeń
oglotop@pajpress.pl

Tomaszów Mazowiecki - baza wiedzy Dział reklamy
tel: 44 754 41 51

Tomaszów Mazowiecki - baza wiedzy Redakcja
tel: 44 754 21 21
top@pajpress.pl
Artykuły
Informator
Warto wiedzieć
Twój TOP
TIT - rejestracja konta Bądź na bieżąco.
Zarejestruj konto »