Zaśnięcie Najświętszej Bogurodzicy

Zaśnięcie Marii?, ok. 1508, tryptyk, tempera na drewnie, kościół farny w Bodzentynie

14 sierpnia prawosławni i grekokatolicy rozpoczęli post przygotowujący do święta, które w kościołach wschodnich nosi nazwę Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy (cerkiewnosłowiańskie Uspienije Preswiatoj Bogurodicy) i według kalendarza gregoriańskiego przypada 28 sierpnia.
Zgodnie z tradycją Kościoła prawosławnego przed śmiercią Matce Bożej objawił się archanioł Gabriel, obwieszczając koniec jej ziemskiego życia. I podobnie jak w przypadku Chrystusa, po trzech dniach jej grób okazał się pusty ? nie było w nim ciała. Apostołowie jeszcze tego samego dnia mieli ujrzeć ją w niebie, otoczoną aniołami, dokąd została zabrana wraz z ciałem. W związku z tym, że Matka Boża po trzech dniach w grobie odeszła z duszą i ciałem do nieba wydarzenie to nazywane jest ?zaśnięciem?, a nie śmiercią. W teologii prawosławnej i starokatolickiej Wniebowzięcie Marii wypływa z faktu, że jest Matką Jezusa?Życia, który po jej śmierci zabiera ją do nieba. Śmierć Chrystusa była dobrowolna, natomiast śmierć jego matki była zgodna z ogólnym prawem natury.
W Starokatolickim Kościele Mariawitów Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny ? mimo szczególnego szacunku, jakim się je otacza ? traktowane jest jako prawda wiary, a nie jako dogmat, co znaczy, że wiara w nie jest uważana za konieczną do zbawienia. Prawosławie też nie zdogmatyzowało Wniebowzięcia Matki Boskiej, uznając cześć oddawaną Maryi za część składową wewnętrznej tradycji Kościoła. Księgi apokryficzne wspominające wniebowzięcie pojawiły się pod koniec IV wieku. Jako święto Zaśnięcie Bogurodzicy było obchodzone lokalnie we wschodnim chrześcijaństwie najprawdopodobniej na przełomie IV i V wieku. Na całe Cesarstwo Bizantyjskie rozszerzył je cesarz Maurycjusz pod koniec VI wieku, natomiast pół wieku później papież Teodor I wprowadził je w Rzymie. Obecnie zamyka ono cykl dwunastu wielkich świąt w prawosławnym roku liturgicznym. Nowy rok cerkiewny rozpoczyna się w Kościele prawosławnym 1 września.
Święto ma jeden dzień przedświąteczny i osiem dni poświątecznych. Obchody święta rozpoczynają się już poprzedniego dnia całonocnym czuwaniem (wsienoszcznoje bdienije). W święto przy biciu dzwonów wierni w procesji trzykrotnie przechodzą dokoła cerkwi, po czym następuje obrzęd błogosławieństwa wszystkich wiernych ewangeliarzem oraz pokropienia ich wodą. W tym dniu po zakończeniu nabożeństw w cerkwi święci się zboża i zioła. Trzy dni po święcie w wielu cerkwiach jest odprawiany obrzęd pogrzebania Matki Bożej przed płaszczanicą (całunem) z wizerunkiem Maryi, która symbolizuje jej grób (Czin Pogriebienija Bożej Matieri).
Każde święto prawosławne ma swoje ikony. Schemat ikonograficzny zaśnięcia wykształcił się ostatecznie w sztuce bizantyjskiej w IX wieku. Pomimo maryjnego charakteru wydarzenia przedstawianego na ikonach zaśnięcia, jego centralną postacią nie jest Matka Boża, lecz Chrystus. W centrum przedstawienia znajduje się stojący przy łożu swej matki w nimbie krzyżowym Zbawiciel, trzymający w dłoniach (częściej tylko w lewej dłoni) jej duszę w postaci niemowlęcia w powijakach (prześcieradło pogrzebowe). Zwykle spogląda na ciało swej matki, spoczywające na ozdobnym łożu (marach). Poniżej Chrystusa ikonografia przedstawia złożone na wysokim łożu ciało Matki Bożej, której głowa zwykle wsparta jest o poduszkę, a dłonie złożone na piersi. Ma ona przy tym pozę osoby śpiącej, a nie zmarłej. Sztuka Zachodu w XI w. przyjęła bizantyjski schemat ikonograficzny zaśnięcia, wprowadzając do niego stopniowo zmiany, m.in. ukazując Marię nie jako śpiącą, lecz zmarłą i łącząc tę scenę ze sceną wniebowzięcia.
Podobny schemat obowiązywał również rzeźbiarskie przedstawienia zaśnięcia, umieszczane jako nastawy ołtarzowe (retabulum) w kościołach, często w formie tryptyków. Jednym z najbardziej znanych jest ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie ? ołtarz Zaśnięcia NMP, nastawa ołtarza głównego, wykonana w latach 1477?1489 przez przybyłego z Norymbergi rzeźbiarza Wita Stwosza (ok. 1448?1533) i jego krakowski warsztat.
Opr.: erg