Wielkopostne nabożeństwa

We wszystkie niedziele wielkiego postu po południu lub przed wieczorem w kościołach katolickich odprawiane jest pokutne nabożeństwo eucharystyczne połączone z wystawieniem Najświętszego Sakramentu i kazaniem pasyjnym o męce Pańskiej, zwane gorzkimi żalami. W pieśniach i podczas kazania wierni rozważają mękę i śmierć Jezusa oraz cierpienia Matki Boskiej, która obecna była na drodze krzyżowej i pod krzyżem na Kalwarii. Zależnie od lokalnych zwyczajów, może być odprawiane w inne dni wielkiego postu, np. w Triduum Paschalne. Gorzkie żale są tradycją wyłącznie polską.
Gorzkie żale ? to pieśni powstałe w nurcie dawnych misteriów, czyli przedstawień Męki Pańskiej, które w średniowieczu urządzano w kościołach. Autor Gorzkich żali jest nieznany.
Nabożeństwo tę nazwę wzięło od tytułu i pierwszego wersu jednej z polskich pieś­ni wielkopostnych, zaczynającej się od słów Gorzkie żale przybywajcie, serca nasze przenikajcie. Po raz pierwszy nabożeństwo o tym charakterze zostało odprawione w 1698 roku w kościele Świętego Krzyża w Warszawie z inicjatywy jej ówczesnego proboszcza księdza Bartłomieja Tarły.
Zygmunt Gloger w Encyklopedii staropolskiej tak pisze o znaczeniu tych nabożeństw dla wiernych: Zapisano wówczas, że gdy dawne hymny łacińskie i niektóre polskie nie były przystępne dla ludu i przechodziły możność bractwa ? dlatego ułożono te "czysto-polskie", łatwe, bez kosztu do odprawienia, bo bez przedstawień scenicznych, bez kapników i biczowań, które przedtem w pięciu intermediach, na uczczenie pięciu ran Chrystusowych, odprawiano. Nabożeństwo to pasyjne, wielce rzewne, pełne majestatyczności i skruchy, z nutą odpowiednią do treści hymnów, z konkluzją na klęczkach "Któryś za nas cierpiał rany", pod wpływem misjonarskim rozpowszechniło się po całym kraju i stało się wielce miłem ludowi, a przez półtora wieku żadna książka w języku polskim nie rozeszła się w tylu egzemplarzach jak "Gorzkie żale".
Całość nabożeństwa podzielona jest na trzy warianty odmawiane cyklicznie, tak, że cały cykl odmawiany jest dwukrotnie w ciągu całego wielkiego postu.
Gorzkie żale rozpoczynają się Pobudką (inaczej Zachętą), która jest zawsze taka sama, niezależnie od części nabożeństwa. Potem kapłan czyta intencję i informuje o numerze śpiewanej części, a następnie śpiewane są następujące pieśni:
Hymn
Lament duszy nad cierpiącym Jezusem
Rozmowa duszy z Matką Bolesną (tradycja nakazuje śpiewanie zwrotek nieparzystych kobietom, a parzystych mężczyznom)
suplikacja Któryś za nas cierpiał rany
Po tym może nastąpić kazanie pasyjne.
Przebieg nabożeństwa bywa różny, zależny od lokalnych zwyczajów tak jak różne bywają melodie wykonywanych śpiewów. Poza wymienionymi pieśniami mogą pojawić się również takie elementy jak: litanie, antyfony, suplikacje. Na koniec celebrans błogosławi Najświętszym Sakramentem.
Gorzkie żale w końcu XVIII wieku były odprawiane również na Litwie. W 1873 roku w Tylży pieśni wydane zostały w języku litewskim pod tytułem Apmislijmas mukos ir smerties Jesuso Chrystoso w tłumaczeniu księdza Hilarego Stalmuchowskiego.
Ostatnie w wielkim poście Gorzkie żale odprawiane są w Wielki Piątek przy Grobie Pańskim.
opr.: jerg