Kanikuła i ogórki

Mikołaj Rej z Nagłowic, wybitny polski poeta i prozaik epoki renesansu, w "Wizerunku własnym żywota człowieka poczciwego", wydanym w 1558 roku, w rozdziale zatytułowanym "Lato, gdy przydzie, co z nim czynić", tak opisywał rozkoszy letnie:
Nuż gdy przydzie ono gorące lato, azaż nie rozkosz, gdy ono wszytko, coś na wiosnę robił, kopał, nadobnieć doźrzeje a poroście? Anoć niosą jabłuszka, gruszeczki, wisneczki, śliweczki z pirwszego szczepienia twego; więc z ogródków ogóreczki, maluneczki, ogrodne ony ine rozkoszy. Ano młode masłka, syreczki nastaną, jajka świeże, ano kurki gmerzą, ano gąski gągają, ano jagniątka wrzeszczą, ano prosiątka biegają, ano rybki skaczą; tylko sobie mówić: "Używaj, miła duszo; masz wszytkiego dobrego dosyć", a wszakoż z bojaźnią bożą a z wiernym dziękowaniem Jemu.
Lato zawsze nastrajało optymistycznie ? i nic pod tym względem nie zmieniło się od czasów odrodzenia. Bo jak tu nie poczuć się wspaniale, gdy słoneczko przygrzewa, kwiatki rosną, urlopy i wakacje w pełni?
Tradycyjnie okres letnich upałów nosi nazwę kanikuły. Wiąże się to etymologicznie z łacińską nazwą Canicula (dosłownie: piesek, suczka) oznaczającą Syriusza, najjaśniejszą gwiazdę w konstelacji Psa Wielkiego. Syriusz jest najjaśniejszą gwiazdą nieba, świeci tak jasno, ponieważ leży blisko ? około ośmiu lat świetlnych od nas. Zwany inaczej Psią Gwiazdą, był u dawnych Egipcjan ich główną gwiazdą kalendarzową. W porze roku, kiedy wschodził tuż przed świtem, Nil wylewał i zaczynał się egipski nowy rok. Grekom i Rzymianom ta gwiazda zapowiadała porę letnich upałów, czyli kanikułę. W gwiezdnej astrologii uważano, że Syriusz działa podobnie do Jowisza, który obok Słońca i Wenus uznawany był za planetę dobroczynną dla ludzi. U starożytnych Rzymian wyraz kanikuła odnosił się do tej pory roku, w której Słońce znajduje się w gwiazdozbiorze Psa, tj. od 22 czerwca do 23 sierpnia. W naszych warunkach klimatycznych właśnie od 22 czerwca zaczyna się astronomiczne lato, które często ? choć nie zawsze ? charakteryzują upały, trwające aż do sierpnia. Dlatego też rzymska kanikuła stała się nazwą polskich upałów.
Rzeczownik kanikuła występuje w polszczyźnie od XVI w. Zanotowany w słowniku łacińsko?polskim Jana Mączyńskiego (1564) znajduje następujące wyjaśnienie: to psie dni, które się o św. Małgorzacie poczynają a ku św. Bartłomiejowi trwają. Trzeba w tym miejscu dodać, że wówczas uważano, iż letnie upały są wynikiem zbliżenia się Syriusza do Słońca i są przyczyną wielu chorób, w tym szczególnie szaleństwa, a także powodują zanik weny poetyckiej.
Ów barokowy koncept o wysokiej temperaturze uczuć miłosnych w okresie lata dobrze koresponduje ze dawnym znaczeniem wyrazu kanikuła ? dziś już niewystępującym, ale rejestrowanym w słownikach XIX?wiecznych ? które można sparafrazować jako szaleństwo, pomieszanie zmysłów od nadmiernych upałów oraz z potocznym sądem, który i dziś w naszej świadomości jest wyraźnie utrwalony, że okres kanikuły, wakacji, wypoczynku i urlopów szczególnie sprzyja przygodom miłosnym i nowym romansom. Panowie wciągają brzuchy na plaży, nakrywają łysinę czapeczkami z daszkiem, a panie opalają się od świtu do zmierzchu, narażając się na raka skóry. Tata ? fajtłapa i pracoholik ? wysłany przez żonę z dziećmi na urlop, oddycha świeżym powietrzem w Jastarni a kiedy maleństwa zasypiają, wypełza z namiotu, by wsunąć się do namiotu sąsiadki.
Znacznie późniejszą i niepoetycką genezę ma wyrażenie sezon ogórkowy, który oznacza okres letniego zastoju w życiu kulturalnym miasta. Bez wątpienia przyczyn tego zastoju należy się doszukiwać właśnie w kanikule, ponieważ okres upałów i urlopów nie sprzyja ożywionemu życiu nie tylko w sferze kultury i rozrywki intelektualnej, ale także w sferze polityki, edukacji, nauki, ekonomii, produkcji itp. itd. Na początku XX wieku artyści jeździli "do wód". Zostawiali miasta, w których nieczynne były teatry, sale koncertowe, kabarety. Ten okres nazwano sezonem ogórkowym, ponieważ jest to czas zbiorów tego warzywa. Kojarzy się z małą atrakcyjnością programów telewizyjnych, częstymi powtórkami i widoczną inercją życia politycznego. Kiedyś prasa w okresie kanikuły szukała potwora z Loch Ness lub jakiejś innej Paskudy w pobliskich jeziorach i zalewach wodnych, by potem zostawić je w spokoju na następne dziewięć miesięcy.
Jedynie ogórki zaprzątają naszą uwagę jako często spożywane w te dni warzywo ? stąd sezon ogórkowy. Nie można też wykluczyć, że to wyrażenie znajduje motywacje w niemieckim saure?gurken?zeit (dosłownie: "czas kiszonych ogórków"), oznaczającym okres posezonowego zastoju w handlu, w prasie, polityce, w przeciwieństwie do "czasu świeżych ogórków".
Tegoroczny początek kanikuły wyjątkowo zaprzeczał obiegowym opiniom ze względu na polityczne ożywienie spowodowane nagranymi podsłuchami. Ale po krótkim okresie podsumowań emocje wyciszą się, politycy zakopią topory wojenne a paparazzi przeniosą się na plaże? Wszystko wróci do normy?
Opr.: jerg