Ilość potraw

według tradycji liczba potraw wigilijnych powinna być nieparzysta. Aleksander Brückner, historyk kultury i literatury, podaje, że wieczerza chłopska składała się z pięciu lub siedmiu potraw, szlachecka z dziewięciu, a u arystokracji z jedenastu. Wyjaśnienia tego wymogu były różne: 7 jako siedem dni tygodnia, 9 ? na cześć dziewięciu chórów anielskich. Dopuszczalna była liczba dwunastu potraw na cześć dwunastu apostołów. Duża liczba dań wigilijnych wróżyła wiele dobrego, a nieparzysta ilość potraw miała zapewnić urodzaj lub dobrą pracę w przyszłym roku. Wskazane było skosztowanie wszystkich potraw, żeby nie zabrakło którejś podczas następnej wieczerzy wigilijnej, ale nie należało jednak zjadać do końca, by w przyszłości ich nie zabrakło.
Barszcz z grzybami, kapusta z grochem lub fasolą, kluski z makiem, cukrem lub miodem, rzepa suszona lub gotowana, polewka z suszonych śliwek, gruszek bądź jabłek ? to potrawy, które zazwyczaj towarzyszyły dawnym wigiliom chłopskim. Prawie zawsze musiała być także zupa lub pierogi z nasion konopi, zwana siemieńcem lub siemieniuchą, zawsze też ? podobnie jak na pańskich stołach ? starano się o ryby i strucle ? kołacz pszenny obłożony plecionką z ciasta i posypany czarnuszką. Artur Oppman (Or?Ot) tak opisywał menu wigilijne prawdziwego smakosza:
A zasiadłszy do stołu w godzinę zmierzchową
Jadł polewkę migdałową.
Na drugie zaś danie
Szedł szczupak w szafranie.
Dalej węgorz, pączki tłusto,
Węgorz i liny z kapustą;
Karp sadzony z rodzynkami.
Na koniec do chrzanu grzyby
I różne smażone ryby.

Uszka
maleńkie pierożki z farszem grzybowym, czasem z kaszą, których rogi sklejają się tak, że przypominają uszy. Najlepszy dodatek do barszczu wigilijnego. Barszcz natomiast ? jak pisze Zygmunt Gloger ? to od niepamiętnych czasów ulubiona u nas polewka ?kwaskowata, z kwasu burakowego lub chlebowego, przez dawnych botaników uważana za lek?.
Najstarszy zachowany przepis staropolski na barszcz pochodzi z XVI wieku. Hercius, polski autor dziełka pt. ?Bankiet narodowi ludzkiemu? z XVII wieku, w rozdziale ?O barszczu? pisał: Po barszczu człowiek lekkim zostaje i do inszych potraw apetyt sobie sprawuje, ten który panie dla siebie każą dobrze jajami przyprawić, jest posilny. Postny barszcz był kiedyś jedynym posiłkiem południowym w Wigilię a także znakomicie smakował na śniadanie po całonocnych tańcach.

Symbolika potraw
kiedyś odgrywała istotną rolę przy zestawianiu listy potraw na wieczerzę wigilijną. Wielu produktom, spożywanym w Wigilię, przypisywano znaczenia, o których dziś mało, kto jeszcze pamięta. Ryba przypominać miała o życiu wiecznym, była też symbolem płodności, podobnie jak mak. Grzyby ? według wierzeń naszych przodków ? pomóc miały w nawiązywaniu kontaktów ze zmarłymi. Miód z kolei zapewniał przychylność sił nadprzyrodzonych. Kapusta natomiast, dzięki własnościom odżywczym, dawała siły na przyszły rok. Ziarna zbóż zapewniały urodzaj i pomyślność, a groch miał chronić przed chorobami, zwłaszcza przed świerzbem. Orzechy zapobiegały bólom zębów, a jabłka bólowi gardła. Chleb od prawieków był symbolem dobrobytu i życia.

Wolne miejsce
przy wigilijnym stole ? symbol pamięci o bliskich, którzy nie mogą spędzić świąt z nami. Traktowane jest również, jako miejsce dla niespodziewanego gościa. Gościnność była zawsze charakterystyczną cechą staropolskiego stylu życia. Wyróżniali się tym Słowianie wśród narodów Europy, a Polacy wśród Słowian. Stąd przez wieki całe chleb i sól na stole zawsze czekały na przybysza, a gdy zaczęły znikać z bawialnych izb szlacheckich ? pozostał zwyczaj pospiesznego zastawiania posiłku zaraz po przybyciu gościa do domu. Dawniej przy wszystkich posiłkach było przy stole kilka wolnych miejsc dla tych, którzy w każdej chwili mogli przybyć. Obecnie pamięta się o tym tylko podczas wieczerzy wigilijnej.
Warunki i tryb życia nie pozwalają dziś kultywować polskiej gościnności w dawnych rozmiarach, ale w porze świątecznej zapominamy o codziennych troskach. W gości chodzimy, zapraszamy gości, przy czym w wielu domach zachował się zwyczaj, że pierwszy dzień świąt jest dla najbliższej rodziny, drugi ? na wizyty, i to też najczęściej u rodzin lub bliskich przyjaciół.