Dzieje Żydów Opoczna

Opoczno uzyskało prawa miejskie już około roku 1360. Równie dawne jest także tamtejsze osadnictwo żydowskie, gdyż Żydzi byli w Opocznie już w XIV wieku. Jedna z najbardziej znanych polskich legend, to legenda o Esterce, kochance króla Kazimierza Wielkiego. Mieszkańcy Opoczna z pewnością pamiętają stary dom przy opoczyńskim rynku, o którym mówiono, że należał do Esterki. W synagodze znajdował się parochet (bogato haftowana kotara zasłaniająca szafę ołtarzową), który także przypisywano Esterce. W roku 1493 w Opocznie mieszkał pewien Żyd, będący agentem handlowym polskiego króla. Żyd ten, Ozar z Opoczna, był dostawcą dworu królewskiego i wielkim kupcem.
W roku 1588 król Zygmunt III Waza zatwierdził decyzję rajców miejskich, nakazującą Żydom opuszczenie miasta i zabraniającą chrześcijanom utrzymywania z Żydami stosunków handlowych, lecz nie jest mi wiadome, czy decyzja ta została wprowadzona w życie. Opoczno dołączyło do miast posiadających przywilej ?de non tolerandis Judaeis?. Wiadomo nam, że w roku 1646 opoczyński starosta zezwolił Żydom, mieszkańcom Opoczna, na nabycie 12 placów na przedmieściu pod budowę domów mieszkalnych oraz dwóch kolejnych placów: pod budowę nowej synagogi i na założenie cmentarza. Żydom zezwolono także na prowadzenie handlu i na ubój rytualny.
Potop szwedzki zahamował rozwój miasta. W roku 1655 miasto zostało zniszczone i ocalało w nim zaledwie 15 domów, w tym trzy domy żydowskie, co świadczy o znacznym zmniejszeniu liczby Żydów w Opocznie. W roku 1715, z powodu sytuacji ekonomicznej, Żydom po raz drugi nakazano opuszczenie miasta (musieli nawet zburzyć synagogę). Jednak także ten nakaz nie został w pełni zrealizowany, gdyż spis z roku 1765 wykazał, że Żydzi stanowili większość miejscowych rzemieślników (m. in. piekarze, rymarze, siodlarze i złotnicy). To samo źródło informuje, że poza wspomnianymi już 12 parcelami, Żydzi posiadali w mieście także 41 innych nieruchomości.
W roku 1682 rabinem Opoczna był Mordechaj, syn Cwi Hirsza. Stanął on w obronie rabina Amsterdamu, Dawida z Lidy, podejrzewanego przez członków swej gminy o sabataizm. Mordechaj jest wymieniony w księdze ?Studnia dysput? autorstwa Dawida z Lidy, jako wybitny działacz Sejmu Czterech Ziem Korony Polskiej (Centralny organ samorządu Żydów Korony Polskiej: Wielkopolska, Małopolska, Ruś i Wołyń).
Około roku 1700 do Palestyny przybywa pierwszy imigrant z Opoczna. W uczelni religijnej rabina Abrahama Rewigo, powstałej w Jerozolimie w roku 1702, znajduje się także Lejb z Opoczna. Jest prawie pewne, że Lejb przybył do Palestyny wraz z rabinem Jehudą Chasydem z Siedlec, który zgromadził wokół siebie setki Żydów i przybył na ich czele do Ziemi Świętej, wierząc, że w ten sposób przybliży zbawienie. Niestety, koniec tej pielgrzymki był smutny, gdyż Jehuda Chasyd zmarł wkrótce po przybyciu na miejsce i cała grupa uległa rozproszeniu.
Na przełomie XVII i XVIII wieku rabinem Opoczna był Józef, teść Abrahama syna Chaima, stojącego na czele Sejmu Czterech Ziem. Józef przeniósł się później do Lublina, gdzie zmarł w roku 1726. To właśnie Abraham zaprosił twórcę chasydyzmu, Baala Szem Tow, był poddał się osądowi tego Sejmu.
W roku 1751 opoczyński Żyd został wybrany powiernikiem Sejmu Czterech Ziem, co świadczyło o jego znaczeniu i statusie. Był nim Izaak syn Abrahama. Rabin Jakub Emden, zdecydowany przeciwnik sabataizmu, zaliczał rabiego Izaaka do ?ludzi dzielnych, przywódców rzesz Izraela?. Izaak był człowiekiem zamożnym i w roku 1758 zażądał on od Sejmu Czterech Ziem zwrotu 654 florenów. Sejm wydał mu skrypt dłużny, tzw. instrument, który został zatwierdzony przez podskarbiego wielkiego koronnego, Karola Sedlnickiego. W tym samym roku, dnia 10 września 1758, Izaak zmarł.
Pod listem Sejmu Czterech Ziem przeciw drukowi pewnej religijnej księgi w drukarni w Sulzbach podpisany jest Cwi Hirsz z Opoczna. List ten nosi datę 5 sierpnia 1755 r.. Mowa, najprawdopodobniej, o Cwi Hirszu, który był także rabinem w Sępólnie Krajeńskim i w Hildesheimie. Jego ojcem był Awigdor z Chęcin, a bratem Józef, rabin Tarnogrodu i Ostrowca. Cwi Hirsz zmarł 4 maja 1786. Jego wykształcona córka, Wita, była żoną słynnego Jehoszuy Heszla Horowica, rabina Józefowa.
Po nim funkcję rabina pełnił najpewniej Abraham, protoplasta licznej w Polsce rodziny Alfus-Alfasi. Nad jego grobem powiedziano, że tu pochowany jest ?rabin Abraham Wielki?. Jego grób mieścił się na starym cmentarzu w Opocznie, nieopodal bejt hamidraszu (domu modlitwy). Funkcje rabinów Opoczna pełnili także kolejno jego syn Izaak oraz wnuk Jakub. Nie mamy więcej żadnych informacji na ich temat. Być może dlatego, że zmarli młodo i pozostawili po sobie przekonanie, że rabini Opoczna nie dożywają sędziwego wieku. I rzeczywiście, po nich następuje cała lista wielu rabinów pełniących tę funkcję.
U schyłku XVIII wieku rabinem Opoczna był Jehuda Lejb, syn Cwi Hirsza Lipszyca, rabina Rakowa. Pełnił on funkcję rabina Błaszek i stamtąd został wezwany do Opoczna. Jego komentarze do Tory i odpowiedzi w sprawach religijnych (tzw. responsa) pozostały w rękopisie. Kilka z nich zostało przytoczonych w napisanej przez jego syna i wydanej w Lublinie w roku 1897 księdze religijnej. Syn Jehudy Lejba, Noah Szmuel Lipszyc, był rabinem w Turobinie i w Brzezinach, natomiast brat, Mojżesz Lipszyc, został rabinem Modeny we Włoszech. Potomkiem tej rodziny był urodzony w Opocznie w roku 1816 Jechiel Meir Lipszyc, noszący przydomek Dobrego Żyda z Gostynina, jeden z największych cadyków w Polsce.
Po Jehudzie Lejbie rabinem Opoczna został Izaak z Leska, noszący przydomek Charif (Przenikliwy). Był on potomkiem rabina Jehoszuy Heszela, autora znanych dzieł religijnych, a także bohaterem chasydzkich opowiadań.
W tym okresie w Opocznie mieszkał krótko słynny cadyk Izaak z Radziwiłowa, syn rabina Jechiela Michela ze Złoczowa. Jego pobyt w Opocznie doprowadził do ślubu z córką Jeszajahu Muszkata, rabina i słynnego cadyka chasydzkiego z warszawskiej Pragi, syna Jakuba Mojżesza Muszkata, znanego warszawskiego bogacza. Swatem był Cwi Hirsz Grinwald, znany bardziej jako Hirsz Diszkis, powinowaty rabina Mendele z Kocka.
Fakt, że Opoczno leżało niedaleko od Przysuchy, w której Jakub Izaak Rabinowicz, zwany ?Świętym Żydem? z Przysuchy stworzył największy w Polsce ośrodek chasydzki, kontynuowany przez jego ucznia, Simchę Bunima, spowodował, że członkowie opoczyńskiej gminy przyłączyli się do tego rozwijającego się ruchu chasydzkiego. Możliwe, że Izaak z Radziwiłowa, reprezentujący chasydyzm ludowy, nie znalazł już swego miejsca w Opocznie, ?należącym? do bardziej pogłębionego i intelektualnego chasydyzmu z Przysuchy.
W roku 1809, gdy Izaak z Radziwiłowa zapewne opuścił już Opoczno, rabin Izrael Hapsztejn, zwany ?kaznodzieją z Kozienic?, zwrócił się do opoczyńskiej gminy z prośbą o przyjęcie na funkcję rabina Noaha Szmuela, syna Jehudy Lejba, byłego rabina Opoczna. Oto treść listu (tłumaczenie przybliżone):
Dnia 3 miesiąca Tewet roku 5570 (10 grudnia 1809).
Pokój i łaska dla droższych niż złoto mistrzów, nauczycieli i rabinów, cenniejszych niż perły przywódców gminy Izraela i pasterzy gminy Opoczno.
Dowiedziałem się, że część członków Waszej Gminy rozważa przyjęcie na funkcję rabina i nauczyciela mądrego i słynnego rabina Szmuela, który był rabinem Turobina. Pomysł ten spodobał mi się i uważam, że rabin ten będzie Wam przewodnikiem na drodze prawdy i uczciwości, godnie zajmując miejsce swych przodków. Będzie więc właściwe i słuszne, jeśli zjednoczycie się i wspólnie go przyjmiecie. Jestem pewien, że znajdzie godziwe utrzymanie, że będzie mógł studiować i nauczać i że przed Wami ściele się dobra i prosta droga. Pisząc to modlę się za Was i za cały Izrael.
Izrael, syn błogosławionej pamięci Szabtaja, pełniący funkcję rabina Kozienic.
Z członków opoczyńskiej gminy w tamtych czasach znany jest nam Pinchas Eliasz Lipszyc, do którego Izrael z Kozienic zwrócił się w roku 1813 z prośbą o wsparcie dla potrzebujących. Był on zięciem Izraela Isera Lipszyca, rabina w Iwańczycach (Morawy) i w Gowarczowie. Prośba nie została jednak spełniona.
Przez dłuższy czas Opoczno nie posiadało rabina i funkcję tę pełnili dajanowie (sędziowie religijni) Mojżesz Simcha Alfus-Alfasi, którego ojciec, Jakub, był wcześniej rabinem, i Józef Jungbach.
Z początkiem XIX wieku liczba żydowskiej ludności Opoczna wzrosła, jak się wydaje na skutek napływu Żydów przybyłych z okolicznych wsi, po tym, gdy odebrano im tam tradycyjne źródła utrzymania, takie jak dzierżawa oraz produkcja i sprzedaż alkoholu. Jednak od połowy XIX wieku następuje spadek ilości Żydów. U schyłku wieku (1897) udział ludności żydowskiej w mieście spadł do 38%. Można to wyjaśnić wyjazdem opoczyńskich Żydów w poszukiwaniu zarobku do rozwijających się w okolicy ośrodków przemysłowych. Tradycyjny drobny handel, handel obwoźny po wsiach oraz rzemiosło (w roku 1884 było 70 szewców i 30 krawców) były zbyt szczupłym źródłem utrzymania dla żydowskiej ludności Opoczna. Jedynymi zakładami przemysłowymi w mieście były wtedy (nie wiadomo, czy ich część bądź wszystkie należały do Żydów): browar, winiarnia, occiarnia, 3 farbiarnie, 2 garbarnie, 2 olejarnie, wiatrak i młyn wodny. Wszystkie te zakłady były bardzo małe, a ich roczna produkcja wynosiła około 5.500 rubli.
O znaczeniu żydowskiej gminy Opoczno u schyłku XVIII wieku (należało do niej kilka pomniejszych okolicznych gmin) świadczy, między innymi, fakt, że w roku 1784, gdy u bram miasta zebrała się deputacja w celu przywitania mianowanego właśnie nowego starosty, wraz z członkami władz miejskich i reprezentantami cechów rzemieślniczych witali go także przedstawiciele gminy. Synagoga w Opocznie, zbudowana w końcu XVII wieku, należała do najpiękniejszych w swym stylu budowli w Polsce. Była w niej bima (podwyższenie, na którym odczytuje się Torę), na którą wiodły cztery schodki, witraże w oknach, babiniec oraz przedsionek i sala posiedzeń zarządu gminy.
Początek XIX wieku stał pod znakiem zdecydowanej dominacji chasydyzmu z Przysuchy wśród opoczyńskich Żydów. Kilku z wyróżniających się członków gminy należało do tego nurtu, a wśród nich:
Mojżesz Simcha Alfus-Alfasi pełniący w Opocznie funkcję dajana w latach 1818-1840. Z Opoczna przeniósł się do Rawy Mazowieckiej, a w latach 1846-1856 był rabinem w Ujeździe, po czym wrócił do Opoczna już jako rabin miasta. Jego synami byli Abraham Alfasi, rabin Drzewicy, i Jerachmiel-Chaim, który pozostał w Opocznie.
Cwi Hirsz Grinwald, znany pod nazwiskiem swej żony jako Herszel Diszkis. Był kupcem winnym i jedną z ważniejszych postaci pośród chasydów. Z czasem spowinowacił się z Menachemem Mendlem z Kocka.
Awigdor z Opoczna, który był jeszcze uczniem rabina Jakuba Izaaka, zwanego ?Widzącym z Lublina?.
Szlomo Orner, zięć Menachema Mendla z Malenic.
Józef, brat Jakuba z Pilicy.
Mordechaj Motyl z Opoczna. Uczeń ?Świętego Żyda? z Przysuchy, Simchy Bunima i Menachema Mendla z Kocka. Przyjaciel Hirsza Diszkisa. Uważany za najwybitniejszego spośród mędrców Kocka i wielkiego znawcę kabały, a mimo to pozostał skromny i pokorny. Zmarł w Kocku i rabin Mendele uczestniczył w jego pogrzebie. Jego syn, Hirsz, należał do nurtu chasydzkiego z Góry Kalwarii.
Abraham Aszer z Opoczna, jako młody człowiek należał do nurtu chasydów Mendla z Kocka, a później do chasydów z Góry Kalwarii.
Rozwój chasydyzmu w Królestwie Kongresowym, a w szczególności w okolicach Opoczna, należy przypisać Temerel Bergson, jednej z najbogatszych kobiet w Polsce, żonie Berka Bergsona i synowej Szmuela Zbytkowera, która poświęciła cały swój majatek i kapitał dla dobra chasydyzmu. Była opocznianką i wiele domów w Opocznie było jej własnością. Według rodzinnej tradycji Temerel Bergson była siostrą żony rabina Mojżesza Simchy, rabina Opoczna.
W roku 1819, w okresie największego rozwoju chasydyzmu w Opocznie, opublikowany został anonimowo w języku polskim paszkwil ?Prośba, czyli usprawiedliwienie się Ludu Wyznania Starego Testamentu?. Jego autorem był, jak można sądzić, maskil, czyli zwolennik ruchu żydowskiego oświecenia. Paszkwil oskarża przywódców gmin żydowskich, rabinów i członków towarzystw pogrzebowych o to, że uniemożliwiają oni krzewienie wykształcenia i nawołuje do walki z nimi.
Po śmierci Mojżesza Simchy Alfusa stanowisko rabina miejskiego w Opocznie objął Reuwen Międzyrzecki. Przebywał on w mieście zaledwie cztery lata i w roku 1866 wybrany został rabinem Białej Rawskiej.
Po nim, wieloletnim rabinem Opoczna został Józef Nechemia Lilienthal, powinowaty Mojżesza Simchy Alfasi (córka Alfasiego, Dwora wyszła za Mojżesza Jehudę, syna Józefa Nechemii; ich potomkowie mieszkają w Izraelu). Pełnił on tę funkcję do roku 1924.
W tym czasie przybył do Opoczna z Przysuchy chasydzki cadyk Izrael Aharon Padwa, syn Szymona z Zawichostu i wnuk Pinchasa z Uściługa. Ponieważ był on zięciem cadyka Meira z Przysuchy, wnuka Jakuba Izaaka, czyli ?Świętego? z Przysuchy, więc Opoczno ?należało? do sfery jego wpływów. Był on już w Opocznie w roku 1898. W roku 1914 Izrael-Aharon został ranny podczas napadu Kozaków, którzy brutalnie pobili jego żonę i córkę. Wkrótce potem zmarł.
Tłumaczeniez hebrajskiego - Krzysztof Dawid Majus



Jakub Szymon z Opoczna



Izrael Aharon z Opoczna



Poniżej Synagoga w Opocznie (zdjęcie z r. 1949)