11 grudnia - Dzień Chruścika

Postać dorosła chruścika

Grudniowe obchody Dnia Chruścika są wzorcowym przykładem, jak zbieg okoliczności może spowodować powstanie nawet najbardziej nieprawdopodobnego dnia w kalendarzu ? Światowego (Międzynarodowego, Ogólnopolskiego - niepotrzebne skreślić) Dnia Czegokolwiek.
Zacznijmy jednak od wyjaśnienia, jakim chruścikom dzień ten jest poświęcony. Wbrew pierwszym skojarzeniom bynajmniej nie chodzi tu o znane wszystkim chruściki (znane też jako faworki lub chrust) ? polskie tradycyjne, chrupkie ciastka w kształcie złożonej kokardki, smażone i posypywane cukrem pudrem, najczęściej spożywane w czasie karnawału i tłustego czwartku lub na ostatki, czyli we wtorek przed środą popielcową. Ale teraz mamy adwent ? czas niesprzyjający uciechom podniebienia.
Bohaterami tego właśnie dnia są chruściki (Trichoptera) ? rząd owadów wodnych o przeobrażeniu zupełnym. W ich cyklu życiowym występuje jajo, kilka stadiów larwalnych, poczwarka i owad doskonały ? imago.
Pierwsza historycznie nazwa chruścików to wodosówki, od wodne sówki ? z powodu podobieństwa do motyli nocnych z rodziny sówkowatych. Potem utrwaliła się nazwa chróściki od chrost (chrust), po II wojnie i reformie ortograficznej przyjęły obecną nazwę chruściki. Regionalnie nazywane są także kłódkami (od kłoda, mała kłódka), klajdukami, obszywkami. Nazwę łacińską ? Trichoptera, czyli włoskoskrzydłe ? zawdzięczają obecnym na skrzydłach postaci dorosłych licznym włoskom, czym odróżniają się od blisko z nimi spokrewnionych motyli (Lepidoptera czyli łuskoskrzydłe). W piśmiennictwie naukowym polskie nazwy nie są używane.
Chruściki występują we wszystkich typach wód śródlądowych. Poszczególne gatunki związane są konkretnymi strefami wód płynących oraz stojących, jak też z konkretnymi siedliskami i typem krajobrazu. Chruściki zwracają uwagę ciekawym zachowaniem ? larwy budują norki, sieci łowne i przenośne domki. Używają do tego części roślin wodnych, nasion, ziarenek piasku i kamyków lub muszli mięczaków, spajanych przędzą jedwabną. Często w strukturę domków wbudowywane są nawet żywe ślimaki. Sposób, w jaki tworzone są domki oraz materiał do tego użyty często jest charakterystyczny dla określonego rodzaju, a nawet gatunku chruścików.
Przepoczwarzenie odbywa się w domku zbudowanym przez ostatnie stadium larwalne. Z nielicznymi wyjątkami przepoczwarzenie (stadium poczwarki) odbywa się w środowisku wodnym. Za pomocą specjalnych, dużych żuwaczek poczwarka przegryza kokon i wydostaje się na zewnątrz. Potrafi dobrze pływać, więc łatwo dociera na brzegi zbiorników wodnych: na rośliny, przybrzeżne drzewa, kamienie. Tu następuje ostatnia linka i wydostaje się imago.
Postacie dorosłe (imago) to aktywnie latające owady przypominające pokrojem motyle nocne, prowadzące typowo lądowy tryb życia. Wielkość ciała poszczególnych gatunków waha się w granicach 2?30 mm. Zazwyczaj są ubarwione w odcieniach szarości, brązu, czerni. Tylko nieliczne gatunki subtropikalne są kolorowo i jaskrawo ubarwione. Skrzydła ? składane wzdłuż ciała ? pokryte są włoskami oraz czasem łuseczkami. Czułki są długie i skierowane do przodu. Na głowie występują oczy złożone oraz przyoczka.
W Polsce występuje blisko 290 gatunków chruścików, w Europie ponad 900, zaś na całym świecie opisano ponad 11 tysięcy gatunków. Jednakże przypuszcza się, że współcześnie na Ziemi może występować nawet do 50 tysięcy gatunków.
Badaniami tej grupy owadów zajmuje się trichopterologia. Wydawane są trzy pisma poświęcone chruścikom: międzynarodowa ?Braueria? (rocznik wydawany od ponad 30 lat w Austrii), polski newsletter ?Trichopteron? i amerykański newsletter ?Nectopsyche?. Pierwszy, i jak na razie jedyny, znaczek pocztowy z podobizną chruścika wypuściła Poczta Polska (wcześniej ukazał się znaczek w USA, na którym była stylizowana sylwetka, do chruścika podobna). Specjaliści nawet rozpoznali gatunek na znaczku. Okazał się inny niż w podpisie.
Przy rosnącym zainteresowaniu tymi owadami kwestią czasu było ustanowienie dnia integrującego entomologów, czyli badaczów owadzich nogów ? jak nazwał ich K. I. Gałczyński, i trichopterologów z innych krajów. Przypadek sprawił, że nastąpiło to osiem lat temu.
11 grudnia 2002 roku Lech Pietrzak, doktorant w Katedrze Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Warmińsko?Mazurskiego w Olsztynie, spędzał kolejny dzień przy oznaczaniu chruścików. Słuchał jak zwykle ?Trójki?. W audycji ?Orzech i reszta? usłyszał, że są różne dni w roku: Dzień Kobiet, Dzień Górnika itp., a akurat 11 grudnia jest osierocony. Prowadzący program Artur Orzech ogłosił konkurs na zagospodarowanie dnia i wymyślenie okazji. Lech Pietrzak napisał e-maila z sugestią, żeby w tym dniu obchodzić Dzień Chruścika. Prowadzącemu audycję pomysł się spodobał, zwłaszcza to, że naukowcy potrafią być czasem dowcipni. Propozycja została wymieniona na antenie i zaakceptowana przez słuchaczy Trójki. Światowa prapremiera Dnia Chruścika odbyła się rok później w Olsztynie, nad jeziorem Kortowskim w restauracji ?Przystań Kortowska?. Od tej pory obchodzony jest w Olsztynie ogólnopolski Dzień Chruścika, a seminaria naukowe i popularnonaukowe sesje gromadzą chruścikarzy również w innych ośrodkach akademickich.
Po co nam Dzień Chruścika? Stanisław Zbigniew Czachorowski, hydrobiolog i entomolog, profesor nadzwyczajny w Katedrze Ekologii i Ochrony Środowiska UWM w Olsztynie tak uzasadniał jego potrzebę: ?Po pierwsze dlatego, żeby 11 grudnia nie był osierocony i gorszy od innych dni w roku. Kalendaria radiowe i prasowe? będą miały o czym pisać. Po drugie ? to doskonała okazja na spotkanie polskich chruścikarzy ? amatorów i zawodowców. Mamy już co prawda swój newsletter (Trichopteron) i stronę www, ale nic nie zastąpi bezpośredniego spotkania. Chruścikarzy jest już sporo. Nie będzie więc nudno. Trzecim powodem jest popularyzacja wiedzy wśród szerokiego kręgu miłośników przyrody, a w szczególności wody i owadów wodnych?.
Dodajmy jeszcze do tego maksymę przyświecającą nietypowym obchodom: Dzień bez dziwnego dnia to dzień stracony!

opr.: erg
(źródła: Wikipedia, sieć)